मंजुल भारद्वाज यांचे रंगचिंतन
सत्ता थिएटरला ना मारू शकते ना जिवंत करू शकते कारण, थिएटर रंगकर्मींच्या उत्साहाने जिवंत राहते. जगण्याची जिद्द कधीच संपुष्टात येत नाही, हो, वेळेनुसार क्षीण होत जाते. सत्तेविरुध्द थिएटर एक विद्रोह आहे. इथे सत्तेचा अर्थ केवळ सरकार नाही, इथे सत्ता म्हणजे माजिक, आर्थिक, राजनैतिक आणि सांस्कृतिक वर्चस्ववाद आहे. सत्तेच्या विरोधात जनमानसात विद्रोह सतत खदखदत असतो आणि थिएटर त्याचीच कलात्मक अभिव्यक्ती आहे.
सत्ता नेहमीच विद्रोहाला दडपू पाहते मात्र एका हद्दीनंतर स्वतः दडपून जाते. थिएटर हा आरसा आहे आणि क्रूर सत्ता तो आरसा पाहू इच्छित नाही आणि त्या आरश्याला फोडण्याच्या नादात स्वतः नष्ट होते. सत्ता नियंत्रणाचे प्राथमिक रूप आहे आणि जोपर्यंत जीवन आहे तोपर्यंत व्यवस्थागत नियंत्रण आणि त्यापासून मुक्तीचा संघर्ष कायम राहील. जो या संघर्षाला जगतो तो जिवंत आहे. रंगकर्मी या मुक्ती संघर्षाला जगतात. हाच मुक्ती संघर्ष त्यांच्यात कलात्मक दृष्टीचा बोध जगवतो. सत्ता नेहमीच इथे गोंधळ करते. सत्ता रंगकर्मींच्या कलात्मक दृष्टीबोधाला खंडित करते. कलात्मक दृष्टीबोधातील दृष्टीला संपवण्याचे षडयंत्र चालवते आणि केवळ कलेचा ढोल वाजवते. सत्ता केवळ नाचण्यागाणाऱ्या कुशल शरीरांना कलाकाराच्या रूपात स्थापित करते, त्यांना दरबारी सन्मान देते आणि सत्तेचे आश्रित बनवते. ही दरबारी नाचगाणी करणारी कुशल शरीरे आयुष्यभर सत्तेचीच चाकरी करत राहतात. मात्र सत्ता विसरून जाते की “दृष्टी” सन्मानाने मिळत नाही.
“दृष्टी” त्याद्वारे संचालित “नाट्य शाळां”मधून विकसित होत नाही. दृष्टी त्यांच्या क्षुद्र वेतनाने पोसली जात नाही, दृष्टी ‘जीवन संघर्षा’तून उपजते. दृष्टी वाड्या (महाल) बाहेर निघालो, तर मिळते… दृष्टी आयुष्यातील ठेच काळ्यांच्या ध्वनींमध्ये गुंजते.. दृष्टी कोणी देऊ शकत नाही, दृष्टीला साधले जाते आणि जोपर्यंत दृष्टी साधणारे रंगकर्मी जिवंत आहेत तोपर्यंत सत्ता आपल्या मनसुब्यांमध्ये यशस्वी होऊ शकणार नाही. करण प्रतिभा संसाधानांच्या आधीन नसते, संसाधन दृष्टी न देता भोग आणि विलासाच्या आधीन होतात.
इतिहास साक्षी आहे, की अमेरिकेसारखा देश, जो सर्वसंपन्न आहे तरीही काय तिथे “दृष्टिगत” रंगकर्म जिवंत आहे? “ट्रम्प”चे राष्ट्रपती होणे हे त्याचे उत्तर! एक गोष्ट नेहमी लक्षात असावी, सत्ता आपल्या हिशोबाने कधीही चालत नाही, चालूही नये. सत्तेने “संविधाना” अंतर्गत नितीनुसार चालावे. सत्तेला संविधान संमत नितीवर चालण्यासाठी उद्युक्त करणे ही रंगकर्मींची जबाबदारी आणि उत्तरदायित्व आहे.
कलेच्या नावावर प्रदर्शन आणि भोगवादी कार्यक्रम चालत राहतील. सत्ता नेहमीच आत्मदंभी नाचगाणाऱ्या कुशल शरीरांना प्रोत्साहित करत राहते जेणेकरून उत्साही रंगकर्मींचा उत्साह कोलमडेल म्हणूनच सत्ता, थिएटरच्या नावावर, थिएटर ऑलम्पिकसारखे वायफळ विनोद करते.
रंगाकर्मींचा उत्साह कमी होत नाही उलट सत्तेच्या विरोधात भीडतो आहे. रंगकर्म उत्कट भावना आणि विचारांवर चालतो!
(मंजुल भारद्वाज हे जगप्रसिद्ध रंगचिंतक व तत्वज्ञ आहेत)