योगिनी चौक यांचे स्वगत : भाग १२
आंतरराष्ट्रीय रंगचिंतक आणि तत्ववेत्ते मंजुल भारद्वाज लिखित, दिगदर्शीत “अनहद नाद – Unheard sounds of Universe” या नाटकाचा पहिला प्रयोग २९ मे २०१५ रोजी झाला होता. येत्या २९ मे २०१६ला “अनहद नाद”ला एक वर्ष पूर्ण होत आहे. या वर्षपूर्तीनिमित्त २७ मे रोजी रात्री ८.३० वाजता अनहद नादचा प्रयोग शिवाजी मंदीर, दादर येथे होणार आहे.
महिन्याला एक प्रयोग या अनुषंगाने या एका वर्षात “अनहद नाद” चा प्रत्येक प्रयोग एक कलाकार आणि माणूस म्हणून समृद्ध करत गेला …. कलात्मक अनुभवांनी, कलात्मक जाणिवांनी!!
“अनहद नाद” करण्यामागे उद्देश्य होता कलाकारांची कलात्मक उन्मुक्तता!! या नाटकाची प्रक्रियाच इतकी दमदार होती कि जो या प्रक्रियेशी, प्रोसेसशी कायम राहील, सातत्य ठेवेल, “अनहद नाद” त्यात रुजेल! ही अनुभूती अनुभवली आम्ही या नाट्यप्रक्रियेत!
अनहद नाद ची सम्पूर्ण प्रकिया “प्रवास कला साधनेचा” या ‘फेसबुक सदरात’ लिहून काढली मी! ज्यात मी या कला साधनेत एक कलाकार आणि व्यक्ती म्हणून कशी उन्मुक्त होत गेले याविषयी लिहिले आहे.
माझ्यासाठी “अनहद नाद” हे कलाकारांसाठी असलेली मार्गदर्शिका आहे. एक असा ग्रन्थ, ज्यात लिहिली आहेत “कलात्मकतेची सूत्र”, कलात्मक सत्त्व म्हणजे काय, कलात्मक उन्मुक्तता काय असते….
या नाटकाने एका चौकटीत अडकलेल्या कलेला उन्मुक्त केलं असं म्हंटल्यास वावगं ठरु नये. कारण आम्ही कलाकारांनी चॅलेंज स्वीकारलं, व्यावसायिक रंगभूमीवरील सगळीच व्यावसायिक गणिते न पाळता हे नाटक उभं करण्याचं!!
यासाठी आम्ही रंगचिंतक मंजुल भारद्वाज यांच्या मार्गदर्शनाखाली “कला उद्योजकता” या संकल्पनेचा विस्तार केला. यांत कलाकार स्वतः प्रेक्षकांना भेटून नाटकाची संकल्पना, उद्देश्य सांगून नाटकासाठी आवश्यक इतकी सहयोग राशी गोळा करत असे. ज्यातून पुढील प्रयोगाचा खर्च निघत असे.
व्यावसायिक नाटकासाठी आवश्यक असा कोणी मॅनेजर/मध्यस्थ नव्हता. तत्ववेत्ते मंजुल भारद्वाज यांची “थिएटर ऑफ रेलेव्हन्स” हि फिलॉसॉफी कलाकार आणि प्रेक्षक यांतील भिंत तोडते. या फिलॉसॉफी नुसार, “प्रेक्षक हाच पहिला आणि सशक्त रंगकर्मी!!” आम्ही कलाकार, आम्हीच कला उद्योजक…
पोस्टर प्रिंटिंगपासून, तिकिटे छापणे, थिएटर बुक करणे, पेपरमध्ये जाहिराती देणे, थीम पोस्टर बनवणे, तिकीट विक्री करणे, प्रत्येक प्रेक्षकांशी प्रत्यक्ष जाऊन भेटणे, बोलणे, संवाद साधणे आणि अशा प्रकारे आपला प्रेक्षक आपण स्वतः निर्माण करणे ही प्रक्रिया घडत होती. एकाच वेळी न्यूज रिपोर्टरला बाईट देतोय आणि साउंड सिस्टीमही चेक करतोय… कॉस्टयुम्स, प्रॉपर्टी कोण कुठली आणतंय याची लिस्ट बनवणे आणि स्टेजवरील खिळे गोळा करून स्टेज झाडून काढणे अशी सगळी कामे आम्ही सर्व कलाकार नित्य नियमाने करत असू… यात कोणीही छोटा मोठा कलाकार असा भेद नसे. सर्व समान, सर्व लीडर हेच प्रशिक्षण होते.
नाटक सुरु होण्यापूर्वी “पडदा” ही संकल्पनाच काढून टाकली होती आणि स्टेज रिकामा दिसे, लोकं विचारत सेट कुठेय…? अरे लोकं जमा झाली आता पडदा लावा, पण काहीही लपवाछपवी नव्हती, हे वेगळेपण शिवाजी मंदिरच्या स्टेज पाठीमागे कामे करणाऱ्या दोन तीन व्यक्तींच्या लक्षात आले त्यांनी संपूर्ण नाटक विंगेतून पाहिले आणि नाटक पाहून स्वतःहून प्रतिसाद दिला की, गेली ३० ते ३५ वर्षे मी इथे काम करतोय पण असे वेगळे सुंदर नाटक मी यापूर्वी कधीच पाहिले नाही… तुम्हाला शुभेच्छा!!
त्यांचे भावपूर्ण डोळे आमच्यात सकारात्मकता आणि समाधान भरून गेले….
“अनहद नाद” हे नाटक वेगळे अशासाठी…. कारण ते तात्विकता, व्यवहारिकता, प्रामाणिकता आणि सात्विकता या चार खांबांवर उभे आहे. यात तत्व आणि व्यवहार ही दोन प्रमुख पात्रे आहेत. व्यवहारिकता बदलत राहते तिला प्रामाणिकतेची जोड असावी लागते, तत्व कायम स्थिर असते आणि तत्व, व्यवहार आणि प्रामाणिकता यांतून निर्माण होणारी सात्विकता कशी वैश्विक रूप धारण करते हे अत्यंत कलात्मकरित्या दाखवले आहे.
अश्विनी नांदेडकर, योगिनी चौक, कोमल खामकर, सायली पावसकर आणि तुषार म्हस्के आम्ही कलाकारांनी कलात्मक कलाकृतीची जबाबदारी घेतली आहे. केवळ नाटकातील संवाद म्हणून या संवादांकडे न पाहता त्या संवादातुन मिळणारा बोध लक्षात घेऊन त्याप्रमाणे आचरण हि या नाटकाची कलाकारांकडून मागणी आहे. तेव्हाच कलात्मक सात्विकता आणि उन्मुक्तता कायम राहील.
जीवनात तत्वांनी जगणं, अनहद नाद आपल्यात रुजवणं, सतत सातत्य ठेवणं हि सोपी गोष्ट नाही…
आम्ही कलाकार तत्वांना धरून कलात्मक जीवन जगत आहोत….!! आणि इतर नवोदीत कलाकारांना कलात्मक उनमुक्तता प्रदान करण्यासाठी झटत आहोत…..
या नाटकाचे प्रयोग शिवाजी मंदीर, घाणेकर, रवींद्र नाट्यमंदिर, सावित्रीबाई फुले, फडके नाट्यगृह असा व्यावसायिक नाट्यगृहातच झालेत. त्या प्रत्येक थिएटरची व्हयब्रेशन्स या प्रयोगांनंतर बदललेली जाणवली!! शब्दांची आणि विचारांची ताकद काय असते हे अजमावून पाहिले…. नाटक सुरु होण्यापूर्वी रंगकर्मी मंजुल भारद्वाज प्रेक्षकांशी संवाद साधत, त्याने एक अद्भुत वातावरण निर्मिती होत असे आणि नाटक सुरु होण्यापूर्वी प्रेक्षकांची नाटक पाहण्याची मानसिकता घडत असे. व्यावसायिक नाटकात सुरवातीला दिगदर्शक येऊन संवाद साधणे हा प्रयोग विरळाच!! नाटक संपल्यानंतरही सर्व प्रेक्षकांना स्टेज वर येण्याचे आमंत्रण असे आणि प्रेक्षकांना काय वाटले यावर विचार विनिमय होत असे. नाटकाच्या पहिल्या अंकात कलाकार प्रेक्षकांशी संवाद साधत आणि दुसरा भाग प्रेक्षक आणि कलाकार संवाद असे! कलाकार आणि प्रेक्षक या दोन्हीकडील संवादातून प्रेक्षक केवळ “रसिक” न राहता “रंगकर्मी” होऊन जात…
ही अद्भुत प्रक्रिया अनुभवत होते मी दर प्रयोगात!!
सुरवातीला हे असे वैचारिक नाटक लोकं स्वीकारतील का? त्यांना समजेल का, भावेल का, मुळात लोकं येतील का? हे प्रश्न होते मात्र अनेक सुजाण प्रेक्षक या नाटकाने कमावले….ज्यांनी एका वेगळ्या कलाकृतीचा आनंद घेतल्याचे समाधानाने बोलून दाखवले आणि प्रतीसाद लिहून हि पाठवले. हे एका अस्सल कलाकृतीचे यशच आहे!! या नाटकाने या प्रक्रियेतून व्यावसायिक कला समीक्षकांनाही आरसा दाखवला, केवळ त्यांचे समीक्षण वाचून लोकं नाटकाला येतात हा समज मोडीत काढला….समीक्षा प्रेक्षकांनी स्वतः लिहून पाठवली…. हे नाटक पाहिलेल्या सुजाण प्रेक्षकांचे आणि कलाकारांचे आता एक सुंदर नाते तयार झाले आहे म्हणजेच केवळ कलेसाठी कला हा बांध तोडून आणि व्यावसायिक मानसिकता सोडून कलात्मक, वैचारिक आणि भावनिक माणुसकीचे नाते निर्माण झाले. कारण इथे तिकीट देताना नुसते तिकीट दिले जात नाही तर विचार दिला जातो!!
या नाटकाच्या पहिल्या प्रयोगाने आम्ही अशा प्रकारे “वैचारिक नाटक” करू शकतो आणि लोकं आवडीने येतात, पाहतात हा विश्वास दिला.
दुसऱ्या प्रयोगापासूनच आमची कला उद्योजकतेसाठीची धडपड सुरु झाली… तिसरा प्रयोग यशस्वीरित्या आम्ही दोन प्रयोगात केलेल्या कमाईने लावला आणि उत्तम प्रतिसाद मिळाला.
चौथ्या-पाचव्या प्रयोगा दरम्यान तर मॅग्स मुंबई या ई मॅगझिन ने २०१५ चा “Best Art Critics Award देऊन अनहद नाद ला सन्मानित केले… आमचे नाटक प्रेरणा ठरले…. आता या नाटकापासून पायंडा पडला, यापुढे दरवर्षी हा पुरस्कार अशा कलात्मक प्रयोगांना दिला जाईल!!
माझ्या मते “अनहद नाद” म्हणजे ज्याला कोणतीही हद्द नाही असा खोल जाणारा आणि तितक्याच उमाळीने वर जाणारा नाद…. आपला आतला आवाज…. ऐकायला सुरवात केली की उन्मुक्ततेच्या प्रकाशाने उजळून निघतो… मला आठवतंय, या प्रक्रियेत स्वसंवाद, आत्मचिंतन, मनन, साधना यात मी दिवसाचे २४ तास असे. मनात सतत अनहद नाद घोळत असे… ती वाक्ये, ते तत्व केवळ पाठ न करता तसे आचरण करणे आवश्यक आहे आणि मी अजूनही त्या प्रक्रियेत आहे.
अनहद नादच्या प्रक्रियेतून मी माझ्या विचारात ठाम झाले, स्वप्न पाहू लागले, माझ्यातील विझलेली आग पुनः जागृत झाली, मी निर्भीड जगू लागले, स्वतःवरचा विश्वास ठोस झाला, इतकंच नाही तर मी माझा लूक बदलला, कपड्यांच्या आवडी निवडीहि बदलल्या… एका नाटकात पहिल्यांदा कॉसट्युम्स केले आणि वाहवा मिळवली…
अभिनेत्री म्हणून अधिक खरी दिसू लागले, त्याचे प्रमाणही प्रेक्षक मित्रांकडून वेळोवेळी मिळत गेले…. साधी राहणी अधिक प्रिय झाली…. मी लेख लिहू लागले, निर्णय घेऊ लागले, माझी मानसिकता अधिक सकारात्मक झाली आणि विचार बदलले!!
व्हायब्रेशन्स किती स्ट्रॉंग वर्क करतात हे अनुभवले….
व्यावसायिक रंगभूमीवर वावरून अस्सल मराठी व्यावसायिक रंगभूमी काय आहे हे समजून कलात्मकतेसाठी झटू लागलेय… कलात्मक दृष्टी निर्माण होऊन कलात्मकतेसाठी ची तळमळ वाढलीये…. कलाकार म्हणून, अभिनेत्री म्हणून, व्यक्ती आणि व्यक्तिमत्व म्हणून समृद्ध होत गेले… समृद्ध होते आहे.
-योगिनी चौक
या पूर्वीचे भाग वाचा खालील लिंकवर…
“अंतर्मुख करणारे वळणदार स्वगत”
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/455-swagat01-yogini-chouk
“निसर्गाने दिला परमोच्च आनंद!”
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/464-yogini-swagat-2
“निसर्गाच्या सानिध्यात कलात्मक ऊर्जा”
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/468-yogini-swagat-3
संवादांतून आत्मसंवादांच्या राज्यात
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/469-yogini-swagat-4
योगिनी चौक यांचं स्वगत : भाग ८
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/592-yogini-chauk-swagat-8
योगिनी चौक यांचे स्वगत : भाग ९
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/620-yogini-chauk-swagat-9
योगिनी चौक यांचे स्वगत : भाग १०
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/629-yogini-chauk-swagat-10
योगिनी चौक यांचे स्वगत : भाग ११
https://www.rangmaitra.com/index.php/2014-11-18-10-41-09/item/678-yogini-chauk-swagat-11